Επιστήμονες και καλλιτέχνες

Δημοσιεύθηκε Ιούνιο 2008, Διάλογος, τεύχος 18-19

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

Στο αφιέρωμα της εφημερίδας H Καθημερινή, «Επτά Ημέρες» (24-25 Δεκ. 2005) για τα τετρακόσια χρόνια από την έκδοση τον μυθιστορήματος του Μιγκέλ δε Θερβάντες O χαρισματικός ιδαλγός Δον Κιχώτης της Μάντσα, Ιππότης της Ελεεινής Μορφής (Μαδρίτη 1605), διάβασα το κείμενο του συγγραφέα και μεταφραστή Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή «Ο Δον Κιχώτης είναι εδώ!» και στάθηκα στα ακόλουθα:

...ο Δον Κιχώτης εκφράζει το χαρακτηριστικό ενός κόσμου, που χωρίς την αποτυχία δεν έχει μέλλον.

Αν αυτό το χαρακτηριστικό ισχύει, τότε ο Δον Κιχώτης είναι απαραίτη­τος: αν δεν τον είχε γράψει ο Θερβάντες, κάποιος άλλος θα τον είχε γρά­ψει. (σελ. 6, 4η στήλη)

Από όσα γράφει ο Δρακονταειδής, πριν από το ανωτέρω παράθεμα, το χαρακτη­ριστικό που αναφέρει, ισχύει, επομένως το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης είναι απαραί­τητο. Θα γραφεί. Από ποιον; Δεν έχει σημασία. «Κάποιος άλλος Θα το είχε γράψει».

Όμως ο Δρακονταειδής συνεχίζει:

Εκείνο που καθιστά τον Δον Κιχώτη δημιούργημα του Θερβάντες και μόνο, είναι ότι τα πρόσωπα του έργου είναι τρία: o Δον Κιχώτης, ο Σάντσο Πάντσα και o ίδιος ο Θερβάντες που [...] ξέρει περί ποίου o λόγος, αφού η ζωή του υπήρξε αρκούντως δονκιχωτική: [...]

Αν κατανοώ τα λόγια αυτά, το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης δεν θα μπορούσε να το έχει γράψει κανένας άλλος εκτός από τον Θερβάντες, είναι «δημιούργημα τον Θερβάντες και μόνο». Μας λέει, δηλαδή, ο Δρακονταειδής ότι, παρ' όλο που το μυθιστό­ρημα «εκφράζει το χαρακτηριστικό ενός κόσμου, που χωρίς την αποτυχία δεν έχει μέλλον» και επομένως κάποιος άλλος θα το είχε γράψει (αν, π.χ., σκοτωνόταν ο Θερβάντες στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, δεν θα άλλαζε και τίποτα, ο κόσμος θα ήταν ο ίδιος), το γεγονός είναι ότι αυτό το μυθιστόρημα είναι «δημιούργημα του Θερβάντες και μόνο» και κανένας άλλος δεν θα το είχε γράψει. Έχουμε εδώ μια πρότα­ση π και μία άλλη πρόταση όχι-π. Η σύζευξη αυτών αποτελεί αντίφαση. Και ο αντι­φατικός λόγος δεν μας λέγει τίποτα.

Με αφορμή τα ανωτέρω παραθέματα, θέλω να υποστηρίξω τη θέση ότι το μυθι­στόρημα Δον Κιχώτης ουδείς άλλος θα μπορούσε να το έχει γράψει, εκτός από τον Θερβάντες. Γενικότερα, αν το χ είναι ένα έργο τέχνης και το ψ είναι ο δημιουργός του, τότε έχουμε τον ακόλουθο τύπο: Αν το χ είναι δημιούργημα του ψ, τότε η μη ύπαρξη του ψ συνεπάγεται τη μη ύπαρξη του χ. Θα ονομάσω τον τύπο αυτό «νόμο τον αναντικατάστατου».

Για να γίνω κατανοητός: Παραθυρόφυλλα, τραπέζια, σκαμνάκια και πιατοθήκες μπορεί να φτιάξει οποιοσδήποτε καλός ξυλουργός. Αν ένα συγκεκριμένο τραπέζι δεν το φτιάξει ο μαστρο-Γιώργος, θα το φτιάξει ο μαστρο-Μιχάλης, κι αν δεν το φτιάξει ο μαστρο-Μιχάλης, θα το φτιάξει ο μαστρο-Γρηγόρης, κι αν δεν το φτιάξει άνθρω­πος, το φτιάχνουν και μηχανές. Η ύπαρξή του δεν εξαρτάται από την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Ουδείς αναντικατάστατος.

Θα δώσω άλλο παράδειγμα: Στα μαθηματικά, η θεωρία τον Διαφορικού Λογι­σμού (ΔΛ) διετυπώθη από τον Νεύτωνα, αλλά η σχέση μεταξύ της ύπαρξης του Νεύ­τωνα και της θεωρίας του ΔΛ δεν είναι αναγκαία. H ύπαρξη της θεωρίας του ΔΛ δεν εξαρτάται εξ ανάγκης από την ύπαρξη του Νεύτωνα. H θεωρία του ΔΛ μπορεί να υπάρξει και χωρίς τον Νεύτωνα κι αυτό γιατί, όπως λένε οι ιστορικοί των μαθηματι­κών, ο Λάιμπνιτς είχε διατυπώσει την ίδια θεωρία σχεδόν ταυτοχρόνως, χωρίς να γνωρίζει τη θεωρία του Νεύτωνα.

Άλλο παράδειγμα είναι η θεωρία τον ηλιοκεντρικού συστήματος. Η ύπαρξή της δεν είναι αναγκαίως συνδεδεμένη με την ύπαρξη τον Κοπέρνικου. Χιλιάδες χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο, την είχε διατυπώσει ο Αρίσταρχος ο Σάμιος. Αλλά και στον τεχνολογικό τομέα έχουμε πάρα πολλές περιπτώσεις εφευρέσεων, των οποίων οι φερόμενοι ως εφευρέτες αμφισβητούνται. Πριν από αυτούς, άλλοι έκαμαν τις εφευ­ρέσεις, χωρίς να υπάρχει κλοπή από τους μεταγενέστερους. Στα επιτεύγματα του νοός, δεν ισχύει ο νόμος του αναντικατάστατου τον οποίον ανέφερα για την περίπτωση των δημιουργημάτων των καλών τεχνών. Αν, π.χ., ο Αϊνστάιν δεν διετύπωνε τη θεωρία της σχετικότητας, αργά ή γρήγορα θα τη διετύπωνε κάποιος άλλος επιστήμο­νας. Αλλά, απ' ό,τι γνωρίζω, δεν υπάρχουν περιπτώσεις δημιουργίας έργων τέχνης, π.χ., της ίδιας τεχνοτροπίας από διαφορετικούς δημιουργούς, χωρίς να γνωρίζει ο ένας τον άλλον. Αν δεν υπήρχε ο Βαν Γκογκ, οι πίνακές του δεν θα υπήρχαν, επειδή κανένας άλλος δεν θα ζωγράφιζε όπως αυτός. Αν δεν υπήρχε ο Καβάφης ή ο Κάλ­βος, κανένας δεν θα έγραφε ποιήματα όπως αυτοί. Έχουμε, βεβαίως, μιμητές των ποιημάτων τους και μάλιστα τόσο καλούς που βραβεύονται κιόλας, τα έργα τους όμως είναι μιμήματα πρωτοτύπων.

Τα δημιουργήματα των καλών τεχνών δεν είναι δημιουργήματα του νοός. Είναι πρωτίστως δημιουργήματα του θυμικού της ψυχής των ανθρώπων και όχι τον νοητικού της μέρους. Όταν πεθαίνει ένας μεγάλος επιστήμονας, δεν δημιουργείται κανένα κενό στη ζωή μας την επιστημονική. Παν ό,τι θα προσέφερε στην επιστήμη, αργά ή γρήγορα θα προσφερθεί από άλλους επιστήμονες. Αν όμως πεθάνει ένας μεγάλος ή μικρός ποι­ητής, λογοτέχνης ή ζωγράφος, τότε όντως δημιουργείται κενό, και μάλιστα μεγάλο, γιατί το κενό που αφήνει, παραμένει στον αιώνα τον άπαντα. Δεν πληρούται από κανέναν. Αυτά που ήταν να δημιουργήσει, χάνονται μαζί του. Με άλλα λόγια, ο νους είναι κοι­νός σε όλους τους ανθρώπους, το θυμικό όμως είναι ίδιον τον καθενός μας. Όταν χά­νεται ένα θυμικό, χάνεται κι ένας κόσμος, όταν χάνεται ένας νους, δεν χάνεται τίποτα.

O Δημήτριος Χατζόπουλος είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Στη φωτογραφία ο Δον Kιχώτης «διά χειρός» Σαλβαντόρ Nταλί, ο οποίος έχει εμπνευστεί πολλά έργα από τον ήρωα του Θερβάντες και έχει εικονογραφήσει έκδοση του «Δον Kιχώτη». Museo Iconografico del Quijote, Γκουαναχουάτο, Mεξικό. Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή